Aangifte d.d. 29 november 2023
Namens belangenvereniging Muslim Rights Watch Nederland
tegen minister-president Rutte, minister Bruins Slot en minister Schreinemacher
wegens medeplichtigheid aan door Israël gepleegde -en nog te plegen- oorlogsmisdrijven.
Ondanks ambtelijke waarschuwingen wegens het grote risico van daarmee te plegen oorlogsmisdrijven, heeft de Nederlandse regering na het uitbreken van de oorlog in Gaza besloten door te gaan met het leveren van reserve-onderdelen voor F-35 gevechtsvliegtuigen aan Israël.[1],[2]
Naast voornoemde waarschuwingen zijn er in ieder geval tien aanvullende gronden op basis waarvan het aannemelijk is dat Israël in het huidige niet-internationale gewapende conflict met Hamas het oorlogsrecht schendt. Deze punten worden hieronder uitgewerkt. Op grond daarvan kan worden gesteld dat Israël in de Palestijnse gebieden oorlogsmisdrijven pleegt. Of, zoals mr. dr. De Hoon, professor in het internationaal strafrecht, het verwoordde tijdens het Rondetafelgesprek Humanitair Oorlogsrecht van de Vaste Kamercommissie Buitenlandse Zaken d.d. 16 november 2023: “Het ziet er heel erg zo uit dat Israël oorlogsmisdrijven pleegt.”[3]
Volgens artikel 48 van het Nederlandse Wetboek van Strafrecht worden als medeplichtigen van een misdrijf gestraft:
1. Zij die opzettelijk behulpzaam zijn bij het plegen van het misdrijf;
2. Zij die opzettelijk gelegenheid, middelen of inlichtingen verschaffen tot het plegen van het misdrijf.
Het door de Nederlandse regering leveren van onderdelen voor Israëlische F-35 gevechtsvliegtuigen, kan in het licht van het vorenstaande worden bezien als behulpzaamheid bij het plegen van oorlogsmisdrijven dan wel het verschaffen van middelen daartoe.
De Israëlische luchtmacht bestaat namelijk voor een belangrijk deel uit F-35 gevechtsvliegtuigen.[4] Bombardementen zoals hierna benoemd onder punten 1, 3, 4 en 5 worden uitgevoerd met gevechtsvliegtuigen. Blijft Nederland onderdelen van deze F-35 gevechtsvliegtuigen aan Israël leveren, dan is er een aanmerkelijke kans dat die onderdelen worden gebruikt bij ernstige schendingen van het oorlogsrecht.
Rutte, Bruins Slot en Schreinemacher e.a. zijn ambtelijk gewaarschuwd dat voortgaande wapenleveranties aan Israël een bijdrage kunnen leveren aan oorlogsmisdrijven door Israël. Zij zijn zich daar in ieder geval sindsdien dus bewust van. Maar zoals uit de onderstaande 10 punten blijkt, laat Israël zich ten opzichte van de Palestijnen al veel en veel langer niets aan het recht gelegen liggen. Daarom wordt met alle wapenleveranties aan- of het delen van militaire inlichtingen met Israël, het aanzienlijke risico genomen behulpzaam te zijn bij schendingen van het oorlogsrecht. Dit risico is, sinds Israëls reactie op ‘7 oktober’, dramatisch toegenomen en geldt dus eens te meer sindsdien.
De aanmerkelijke kans dat Israël ten opzichte van de Palestijnen het oorlogsrecht schendt wordt namelijk vergroot door het karakter van de huidige militaire operaties, waarbij Israël meent een existentiële strijd te voeren. Dit risico wordt verder vergroot doordat de tegenstander gedehumaniseerd wordt. Zo stelt de Israëlische minister van Defensie: “We are fighting human animals and we are acting accordingly.”[5]
Desondanks hebben voornoemde bewindspersonen besloten de wapenleveranties voort te zetten. Door reserve-onderdelen voor F-35-gevechtsvliegtuigen aan Israël te blijven leveren, of op welke wijze dan ook bij te dragen aan de militaire capaciteit van Israël, aanvaarden de genoemde bewindspersonen willens en wetens de aanmerkelijke kans medeplichtig te zijn aan door Israël gepleegde en/of te plegen oorlogsmisdaden. Om deze reden dienen zij strafrechtelijk te worden vervolgd.
Voorts dient te worden opgemerkt dat uit de jurisprudentie blijkt dat het voor medeplichtigheid aan oorlogsmisdrijven niet nodig is om een precies duidbare bijdrage aan een concreet gepleegd oorlogsmisdrijf vast te stellen. “Uit de rechtspraak van de Hoge Raad blijkt dat niet is vereist dat de verleende hulp onontbeerlijk was (HR 15-12-1987 NJB 1988.99) of een adequate causale bijdrage aan het gronddelict heeft geleverd (HR 8-1-1985 NJ 1988.6). Voldoende is dat de hulp van de medeplichtige het misdrijf daadwerkelijk heeft bevorderd of het plegen daarvan gemakkelijker heeft gemaakt (HR 10-6-1997 NJ 1979.585 ten aanzien van het verstrekken van inlichtingen).”[6]
10 schendingen (Oorlogs)recht door Israël
1. Op 31 oktober 2023 heeft Israël, met gevechtsvliegtuigen, een vluchtelingenkamp aangevallen omdat zich daar een vermeende Hamas leider zou schuilhouden.[7],[8] Hierbij zijn tientallen vermeende burgerdoden gevallen, evenals honderden burgergewonden. [9]
De woordvoerder van het Israëlische leger verklaart in een persverklaring tegenover CNN
– dat het beoogde doelwit de dood van veel Israëliërs op zijn geweten heeft;
– dat de dood van veel onschuldige burgerslachtoffers bij de betreffende aanval gezien moet worden als de tragedie van de oorlog;
– dat Israël Palestijnse burgers gesommeerd heeft naar het zuiden van de Gazastrook te vertrekken.[10]
Geen van de door de Israëlische woordvoerder genoemde punten vormt een juridische grondslag om burgerslachtoffers te maken. In het oorlogsrecht is het niet per definitie verboden om bij een aanval burgerslachtoffers te maken of schade aan civiele infrastructuur te veroorzaken, maar daar moet een gedegen militair-juridische afweging aan ten grondslag liggen. Daaruit moet blijken dat het gewoonterechtelijke basisprincipe van proportionaliteit in acht is genomen.[11] Uit deze persverklaring blijkt dat Israël daaraan volledig voorbijgaat. Dit betekent een schending van artikel 7 van de Wet internationale misdrijven.
2. Op 9 oktober 2023 werd Gaza door Israël afgesloten van de toevoer van voedsel, brandstof en drinkwater.[12],[13]
Een bevolkingsgroep water en voedsel ontzeggen is een schending van het oorlogsrecht. Dit is vastgelegd in artikel 54 van Additioneel Protocol 1 bij de Geneefse Conventies, dat heeft te gelden als gewoonterecht.[14],[15]
Dit wordt bevestigd door hoogleraar militair recht Marten Zwanenburg: “De zorgen over Israël liggen nu vooral bij het afsluiten van Gaza. Partijen zijn verplicht om humanitaire noodhulp – ook al zijn het inwoners van de tegenpartij – door te laten.” Dat maakt het geheel afsluiten van de Gazastrook voor Israël moeilijk te verantwoorden.[16] Ook dit vormt een schending van artikel 7 van de Wet internationale misdrijven.
3. In haar huidige strijd tegen Hamas bombardeert Israël veelvuldig gebouwen die door burgers gebruikt worden voor residentiële of andere doeleinden.[17],[18]
De enige manier waarop dat legitiem zou kunnen zijn, is als Hamas die gebouwen gebruikt voor militaire doeleinden, waardoor deze civiele infrastructuur z’n bescherming onder het oorlogsrecht zou verliezen en tot legitiem doelwit zou kunnen verworden. Echter, dan nog dient een proportionaliteitstoets te worden gehanteerd.
Pas als bij een aanval de te verwachten civiele schade, de waarde van het beoogde militaire doel niet overtreft, mag een dergelijke aanval worden uitgevoerd.
Het is niet ondenkbaar dat in bepaalde situaties de waarde van het beoogde militaire doel zo hoog is, dat de civiele schade die wordt veroorzaakt door het vernietigen van een wooncomplex rechtmatig is. Denk bijvoorbeeld aan het uitschakelen van een hooggeplaatste Hamas leidinggevende. In zo’n geval zou het bombarderen van een wooncomplex – waardoor de huisvesting van tientallen families, en het leven dat zij hebben opgebouwd, wordt vernietigd – proportioneel kunnen zijn. Maar dat zijn uitzonderingen. De grote schaal waarmee Israël dergelijke wooncomplexen in de as heeft gelegd, kan niet anders betekenen dan dat Israël voorbijgaat aan de proportionaliteitstoets. Het is immers onbestaanbaar dat bij al die aanvallen zo’n hoogwaardig militair doel te verwachten viel, dat de vernietiging van de huisvesting van tientallen families geen excessieve nevenschade was.
Dit geeft blijk van een uitleg van het oorlogsrecht waarbij een gehele civiele constructie de status van legitiem doelwit verkrijgt, doordat slechts een onderdeel van dat object door de vijand wordt gebruikt. Deze benadering van het oorlogsrecht is allesbehalve onomstreden. Zo blijkt uit het academische proefschrift van mr. dr. J.C. van den Boogaard ‘Proportionality in International Humanitarian Law’, dat dergelijke objecten als ‘dual-use’ objecten moeten worden beschouwd:
It is clear that the simultaneous use by civilians and the military of a dual-use object will put a larger burden on the attacker. The military advantage that may be gained must be sufficiently high in order to prevent the attack from being disproportionate. … As long as the object is still also used by civilians, the remaining civilian characteristics should not be discounted altogether on the civilian side of the equation. The object itself has lost its protection from direct attack, but “the loss of the civilian function also performed by that object cannot be allowed to disappear from all calculations as if it had never been performed.”[19]
Gezien het vorenstaande houdt Israël zich bij haar veelvuldige vernietiging van Gazaanse wooncomplexen niet aan het gewoonterechtelijke basisprincipe van proportionaliteit, zoals o.a. gecodificeerd in artikel 51, lid 5, sub b van het eerste additionele protocol bij de Geneefse Conventies. Dat betekent dat het oorlogsrecht, en daarmee artikel 7 van de Wet internationale misdrijven, wordt geschonden.
4. Voorts is allerminst zeker of de inlichtingen op basis waarvan Israël stelt dat deze civiele gebouwen door Hamas gebruikt worden voor militaire doeleinden, correct zijn.
Het verkeerd interpreteren van inlichtingen, zeker in het heetst van de strijd, is allesbehalve onwaarschijnlijk. Nog zeer recent is uit Nederlandse jurisprudentie gebleken dat dit schendingen van het oorlogsrecht tot gevolg kan hebben.[20]
Dit zou betekenen dat artikel 8, lid 2, sub e, onderdeel i, van het Statuut van Rome wordt overtreden.
5. Sinds 7 oktober 2023 heeft Israël verschillende aanvallen met raketten op ziekenhuizen uitgevoerd.[21],[22] Israël stelt dat Hamas tunnels onder deze ziekenhuizen in gebruik heeft, wat de aanvallen zou legitimeren.
De vraag is echter of vijandelijke tunnels onder een ziekenhuis, het ziekenhuis zelf tot een legitiem doelwit maken. Voorts stelt Israël dat Hamas tunneluitgangen naast ziekenhuizen gebruikt om van daaruit raketten af te vuren. Zulks maakt de tunneluitgangen naast deze ziekenhuizen weliswaar tot legitiem doelwit, maar de betreffende ziekenhuizen zelf niet.
Hoogleraar Zwanenburg stelt hierover dan ook dat Israël dergelijke bombardementen ‘bijna niet zal kunnen rechtvaardigen’.[23]
Ook mr. dr. De Hoon zegt hierover dat het ‘ontzettend moeilijk is om ooit een ziekenhuis gerechtvaardigd te kunnen aanvallen.’[24]
Alhoewel het inderdaad lastig is om hierover vanuit Nederland te oordelen, zonder gedegen bewijsvoering van de feitelijke situatie ter plaatse, is desalniettemin hoogst aannemelijk dat Israël met dergelijke aanvallen oorlogsmisdrijven pleegt zoals gecodificeerd in artikel 8, lid 2, sub e, onderdelen ii en iv van het Statuut van Rome.
6. Volgens Human Rights Watch heeft Israël op 10 en 11 oktober 2023 in Libanon en in Gaza witte fosfor als wapen ingezet.[25]
Witte fosfor kan als tactisch middel op een legitieme wijze worden ingezet, mits er geen risico is dat burgers daardoor worden geschaad. Gaza echter is een dichtbevolkt gebied.
Volgens Human Rights Watch neemt Israël, door het gebruik hiervan in een dichtbevolkt gebied als Gaza, het risico voor lief daardoor slachtoffers te maken en het oorlogsrecht te schenden. In dat geval is er sprake van overtreding van artikel 7 van de Wet internationale misdrijven.
7. In 2006 heeft Hamas de verkiezingen in de Gazastrook gewonnen. Als gevolg van deze overwinning heeft Israël in 2007 de Gazastrook tot vijandig gebied verklaard. Hierna is de invoer van goederen naar de Gazastrook, middels een maritieme blokkade door Israël, voor een groot deel aan banden gelegd: ‘…Additional restrictions will also be placed upon the Hamas regime, so that the passage of goods to the Gaza Strip will be limited, the supply of fuel and electricity will be reduced and restrictions will be imposed upon the movement of persons to and from the Strip.’[26]
Alhoewel het Israëlische Hooggerechtshof dat anders ziet, oordeelde het onafhankelijke ICRC dat de Israëlische maritieme blokkade disproportionele schade toebrengt aan de burgerbevolking, een collectieve bestraffing is, en om beide redenen in strijd is met het internationaal recht.[27]
8. Volgens nieuwsmedium Al Jazeera heeft Israel op 3 november 2023 raketten afgevuurd op een konvooi ambulances.[29] Daarbij zouden 15 slachtoffers de dood hebben gevonden, en 60 anderen gewond zijn geraakt. Zoals beschreven onder 1 en 3, blijkt dat Israël zich niets gelegen laat liggen aan het beginsel van proportionaliteit. Om die reden kan dit worden gezien als een oorlogsmisdrijf volgens artikel 8, lid 2, sub e, onderdeel ii van het Statuut van Rome.
9. De vorenstaande punten zien allen op het jus in bello, ofwel het recht dat van toepassing is in oorlog. Daarnaast kent het oorlogsrecht ook het jus ad bellum, ofwel de regels die bepalen of het rechtmatig is om tot oorlog over te gaan. Daarbij is het volgende van belang.
Israël heeft zich op het standpunt gesteld dat het zich mocht verdedigen tegen de aanval van Hamas van 7 oktober. Door de aanval van Hamas zouden meer dan 1.200 mensen om het leven zijn gekomen. Daarnaast zouden er 5.431 mensen gewond zijn geraakt en 236 gijzelaars genomen. Dit volgt uit cijfers van de VN.[28]
Door de zelfverdediging van Israël zouden er volgens dezelfde cijfers sinds 27 november 2023 meer dan 14.800 Palestijnen om het leven zijn gekomen. Daarnaast zouden er 36.000 mensen gewond zijn geraakt. Bovendien zijn door de zelfverdediging meer dan 46.000 Gazaanse woningen vernietigd, en anderhalf miljoen Gazanen tot vluchteling gemaakt.
Aangenomen dat Israël het recht op militaire zelfverdediging zou hebben, dan vereist het jus ad bellum dat Israëls reactie proportioneel is. Ofwel, dat die in verhouding staat tot de aanval waarop zij reageert. Bovendien moet de zelfverdediging doelmatig zijn. Die mag alleen gericht zijn op het bevrijden van de gijzelaars en het stoppen van nog op handen zijnde aanvallen.
De hiervoor genoemde cijfers maken duidelijk dat de reactie van Israël in geen verhouding meer staat tot de aanval van Hamas. Hieruit volgt dat Israël zich evenmin iets gelegen laat liggen aan het jus ad bellum.
10. In 2004 heeft het Internationaal Gerechtshof, ten opzichte van de door Israël op bezet Palestijns gebied gebouwde muur, benoemd / herbevestigd dat Israël in haar omgang met de Palestijnse bevolking het internationaal recht en het oorlogsrecht schendt.[30] Sterker nog, al sinds 1947 houdt Israël met militaire overmacht gebied bezet dat niet aan haar toebehoort. Dit in weerwil van de door Israël getekende overeenkomst tot wapenstilstand van 3 April 1949 (zie punt 72 van de uitspraak van het Internationaal Gerechtshof). En ook na de oorlog van 1967 hebben de Verenigde Naties zich duidelijk uitgesproken tegen de voortgaande landroof door Israël (Zie punten 74 en 75). Er zijn sindsdien vele resoluties van de Algemene Raad, de Mensenrechtencommissie en ook de Veiligheidsraad van de VN uitgevaardigd die Israëls militaire landroof en landroof door kolonisten onrechtmatig verklaren.[31] Desalniettemin laat Israël de steeds verder uitbreidende illegale kolonisatie van Palestijnse grond voortbestaan. De huidige (extreem) rechtse regering van Israël gaat daarin zelfs nog een stap verder, door de kolonisten te bewapenen.[32],[33]
Een en ander geeft er in de duidelijkst mogelijke zin blijk van dat Israël het internationaal recht aan haar laars lapt. In het licht hiervan moet de uitspraak dat Israël zich ten opzichte van de Palestijnen aan het oorlogsrecht zal houden, worden gezien als goedpraterij. Ook dit duidt op willens en wetens de ogen sluiten voor de aanmerkelijke kans dat Israël het oorlogsrecht schendt.
Conclusie
Zoals volgt uit de jurisprudentie in de zaken Van Anraat en Kouwenhoven, ligt de lat voor medeplichtigheid niet zo hoog dat een concrete bijdrage moet zijn geleverd aan specifiek te duiden Israëlische oorlogsmisdrijven. Voor medeplichtigheid aan oorlogsmisdrijven volstaat dat de militaire capaciteit van een partij, die zich kenbaar schuldig maakt aan het plegen van oorlogsmisdrijven, is versterkt.[34]
Gezien de vorige 10 punten, maar ook gezien de ambtelijke waarschuwingen, zou de bewindspersonen duidelijk moeten zijn dat Israël zo’n partij is.
Door F-35 onderdelen te blijven leveren, wordt de militaire capaciteit van Israël versterkt.
Op deze manier maken de genoemde bewindspersonen zich medeplichtig aan de oorlogsmisdrijven van Israël.
Duiding van het Oorlogsrecht vanuit de praktijk
Het oorlogsrecht verplicht een commandant, voorafgaand aan iedere aanval, tot de volgende afwegingen.
- Is het een legitiem doelwit?[35]
- Is de te verwachten nevenschade niet excessief ten opzichte van het te verwachten militaire voordeel?[36]
- Kan ik bepaalde voorzorgsmaatregelen nemen om de te verwachten nevenschade verder te beperken?[37]
Ad 1. Iets is alleen een legitiem doelwit, als het een vijandelijke militaire functie heeft. Een flatgebouw waar burgers in wonen is normaal gesproken geen legitiem doelwit. Burgerobjecten zijn beschermd onder het oorlogsrecht. Als het flatgebouw gebruikt wordt door de tegenstander kan het echter zijn bescherming verliezen en een legitiem doelwit worden. Dat betekent echter nog niet dat een aanval daarmee gerechtvaardigd is – eerst moet men naar stap 2.
Ad 2. Stel dat die flat door de tegenstander voor militaire doeleinden wordt gebruikt. Wil men die flat mogen aanvallen dan moet eerst worden bepaald wat het verwachten militaire voordeel van die aanval is. Het uitschakelen van een vijandelijke generaal geeft een groter (te verwachten) militair voordeel dan het beschadigen van één van de vijandelijke veldkeukens – om maar iets te noemen. Ook moet worden bepaald wat de te verwachten civiele schade is. Dat houdt in: schade aan burgerobjecten en aan personen.
Vervolgens moeten die twee waarden tegen elkaar worden afgewogen, en mag de te verwachten burgerschade het te verwachten militaire voordeel niet overtreffen.
Ad 3. Na deze afweging moet bepaald worden of het beoogde militaire voordeel – ook al zou de aanval proportioneel geacht worden – ook op een minder schadelijke manier behaald kan worden. Misschien zijn er minder burgers aanwezig als de aanval ’s nachts in plaats van overdag wordt uitgevoerd? Misschien kan een lichter type munitie worden gebruikt? Misschien kunnen de burgers worden gewaarschuwd? Misschien kan de aanwezigheid van de betreffende Hamasleider gevolgd worden, tot een moment dat hij zich niet in een drukbevolkt vluchtelingenkamp bevindt? Enz.
[2] Nederland blijft Israël F35-onderdelen leveren ondanks waarschuwing schending oorlogsrecht – NRC (archive.is)
[3] 0:30:30 – https://debatgemist.tweedekamer.nl/debatten/humanitair-oorlogsrecht
[4] https://www.idf.il/en/mini-sites/israeli-air-force/what-you-need-to-know-about-our-new-f-35/
[5] https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/defense-minister-announces-complete-siege-of-gaza-no-power-food-or-fuel/
[6] ECLI:NL:GHSGR:2007:BA4676 – R.O. 12.4.
[7] Israel says new strike on Gaza refugee camp kills second Hamas leader, first evacuees reach Egypt | Reuters
[8] Gaza’s Jabalya refugee camp: Witness describes aftermath of Israeli strike | CNN
[9] Israel’s deadly attack on the Jabalia refugee camp: What we know so far | Israel-Palestine conflict News | Al Jazeera
[10] ‘You decided to still drop a bomb’: Wolf presses IDF spokesman on Israeli airstrike on refugee camp – YouTube
[11] Zoals o.a. gecodificeerd in artikel 51, lid 5, sub b van het eerste additionele protocol bij de Geneefse Conventies
[12] Israël hef illegale blokkade Gaza op nu energietoevoer stokt (amnesty.nl)
[13] Geen water en geen voedsel, Israël blokkeert Gaza volledig: ‘Burgers worden hard gestraft’ | RTL Nieuws
[14] Deze gewoonterechtelijke bepaling is tevens vastgelegd in Rule 55, International Committee of the Red Cross, Customary International Humanitarian Law,
Volume 1 – rules, Jean-Marie Henckaerts e.a, Cambridge University Press, 2005
[15] Het is tevens een overtreding van artikel 6, lid 3, sub m van de Wet internationale misdrijven.
[16] https://eenvandaag.avrotros.nl/item/wanneer-is-iets-een-oorlogsmisdaad-en-moet-iedereen-zich-houden-aan-oorlogsrecht-en-andere-vragen-beantwoord/
[17] Israel Defence Force releases footage of devastating aerial bombardment of Gaza – YouTube
[18] https://www.youtube.com/watch?v=D6HL-QULed0
[19] mr. dr. J.C. van den Boogaard, Proportionality in International Humanitarian Law – Principle, Rule and Practice, Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Rechtsgeleerdheid, 2019, P. 276.
[20] ECLI:NL:RBDHA:2022:12424.
[21] https://nos.nl/collectie/13959/video/2497389-gewonde-palestijnen-vluchten-op-krukken-na-aanval-bij-al-shifa-ziekenhuis;
https://www.youtube.com/watch?v=6KPCS43o-fo
[22] Gaza hospitals were thought to be a safe haven – then everything changed (france24.com)
[23] https://www.volkskrant.nl/buitenland/bombarderen-ziekenhuizen-in-gaza-is-zelfs-volgens-het-oorlogsrecht-heel-lastig-zoniet-onmogelijk~b5f3fd9c/
[24] Rondetafelgesprek Humanitair Oorlogsrecht van de Vaste Kamercommissie Buitenlandse Zaken d.d. 16 november 2023 – 1:08:56.
[25] Israel: White Phosphorus Used in Gaza, Lebanon | Human Rights Watch (hrw.org)
[26] Security Cabinet declares Gaza hostile territory | Ministry of Foreign Affairs (www.gov.il)
[27] Israel, Blockade of Gaza and the Flotilla Incident | How does law protect in war? – Online casebook (icrc.org), zie punt 53 & 54.
[28] United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs – occupied Palestinian territory | Home Page (ochaopt.org)
[29] Israeli air strike on ambulances kills 15, injures 60, Gaza officials say | Israel-Palestine conflict News | Al Jazeera
[30] LEGAL CONSEQUENCES OF THE CONSTRUCTION OF A WALL IN THE OCCCrPIED PALESTINIAN TERRITORY, ADVISORY OPINION OF 9 JULY 2004. 131-20040709-ADV-01-00-EN.pdf (icj-cij.org)
[31] Zie bijvoorbeeld VN resolutie 2334: https://press.un.org/en/2016/sc12657.doc.htm
[32] Far-right Israel MK to distribute 10,000 rifles to settlers – Middle East Monitor
[33] https://www.youtube.com/watch?v=Q-K6KXqC_vk
[34] Van Anraat: ECLI:NL:RBSGR:2005:AU8685; ECLI:NL:GHSGR:2007LBA4676; ECLI:NL:HR:2009:BG4822.
Kouwenhoven: ECLI:NL:GHSHE:2017:1760; ECLI:NL:HR:2018:2336.
[35] Principe van onderscheid
[36] Principe van proportionaliteit
[37] Precautions in attack
